به گزارش پایگاه خبری تحلیلی«هرمز»؛ به نقل از راه دانا؛ تاریخ ایران، صحنه‌های پرشماری از مقاومت مردم و علما در برابر سلطه بیگانگان و استبداد داخلی را در خود جای داده است، اما کمتر رویدادی به‌اندازه‌ی فتوای تنباکو در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی (۱۸۹۱ میلادی) توانسته است وحدت ملی، نفوذ مرجعیت دینی و قدرت اعتراض عمومی را با این وضوح و قدرت به نمایش بگذارد.
در اواخر دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار، ایران با مشکلات اقتصادی و فشارهای خارجی فراوانی مواجه بود. دولت که برای تأمین هزینه‌های دربار و رفع مشکلات مالی خود به منابع خارجی وابسته شده بود، در سال ۱۲۶۹ شمسی (۱۸۹۰ میلادی) امتیاز انحصاری تجارت، تولید و توزیع تنباکو در ایران را به یک تاجر انگلیسی به نام «ماژور تالبوت» واگذار کرد.
این قرارداد که به «امتیاز رژی» معروف شد، بر اساس توافق‌نامه‌ای رسمی، به شرکت «رژی» اجازه می‌داد تا تمامی مراحل کاشت، برداشت، فروش و صادرات تنباکو در ایران را کنترل کند. در مقابل، دولت ایران مبلغ ناچیزی را به عنوان سهم سالانه دریافت می‌کرد.
اعتراض عمومی و خیزش اجتماعی
واگذاری این امتیاز با واکنش شدید مردم، بازرگانان و به‌ویژه روحانیان مواجه شد. تنباکو در آن دوران یکی از اقلام مهم اقتصادی و فرهنگی جامعه ایران بود و هزاران خانواده از این راه امرار معاش می‌کردند. همچنین، استقلال اقتصادی کشور به شدت تحت تأثیر چنین قراردادی قرار می‌گرفت. از همان ابتدا، بازارهای تبریز، اصفهان، شیراز و مشهد صحنه اعتراضات مردمی و اعتصاب‌های گسترده شد.
روحانیان به‌عنوان بخش مهم و بانفوذ جامعه، نقش کلیدی در جهت‌دهی به اعتراضات داشتند. در رأس آنان، آیت‌الله میرزا حسن شیرازی، مرجع تقلید بزرگ شیعیان که در سامرا اقامت داشت، با دقت اوضاع را زیر نظر داشت و پس از مشورت با علما و نمایندگان مردم، تصمیمی تاریخی گرفت.
فتوای تاریخی میرزا
در فروردین‌ماه سال ۱۲۷۰ شمسی، میرزا حسن شیرازی فتوایی ساده اما قدرتمند صادر کرد که تأثیر شگرفی در تاریخ معاصر ایران گذاشت.
متن فتوا به این شرح بود:
«بسم الله الرحمن الرحیم؛ الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان (عج) است.»
این فتوا، که توسط علمای محلی و شاگردان میرزا در شهرهای مختلف پخش شد، به‌سرعت در سراسر کشور منتشر شد. مردم ایران که پیوندی عمیق با مذهب و مرجعیت دینی داشتند، بی‌درنگ به این حکم پاسخ دادند. در خانه‌ها، بازارها، قهوه‌خانه‌ها و حتی در دربار شاه، مصرف تنباکو متوقف شد. زنان حرمسرای سلطنتی قلیان‌های خود را شکستند و علناً از استفاده آن خودداری کردند.
تأثیرات سیاسی و عقب‌نشینی حکومت
مقاومت گسترده مردم و قدرت نفوذ فتوا به‌قدری چشم‌گیر بود که دولت ایران و دربار ناصرالدین شاه تحت فشار شدید داخلی و بین‌المللی قرار گرفتند. شاه که ابتدا سعی در آرام‌سازی اوضاع از طریق گفت‌وگو با علما داشت، پس از مشاهده ادامه اعتراضات و ترس از گسترش بحران، در نهایت مجبور به لغو قرارداد شد.
در اردیبهشت ۱۲۷۰ شمسی، کمتر از یک سال پس از امضای امتیازنامه، ناصرالدین شاه به‌طور رسمی قرارداد تنباکو را لغو کرد. این پیروزی بزرگ برای ملت ایران، اولین تجربه موفق و گسترده‌ای از یک جنبش مدنی، مذهبی و ملی علیه نفوذ استعماری به شمار می‌رفت.
میراث فتوای تنباکو در تاریخ ایران
فتوای تنباکو را می‌توان نقطه‌ی آغاز جنبش‌های سیاسی-مذهبی در تاریخ معاصر ایران دانست. این واقعه نشان داد که چگونه مرجعیت دینی می‌تواند به‌عنوان نیرویی تاثیرگذار در برابر استبداد و استعمار ایفای نقش کند. همچنین، همبستگی بی‌سابقه‌ی مردم از طبقات مختلف اجتماعی – از کشاورزان و بازرگانان گرفته تا علما و حتی درباریان – نشان داد که قدرت ملی چگونه می‌تواند یک قرارداد ناعادلانه را باطل کند.
این واقعه همچنین زمینه‌ساز تحولات بعدی چون «جنبش مشروطه» و تقویت روحیه استقلال‌طلبی و عدالت‌خواهی در بین مردم ایران شد. شخصیت‌هایی مانند میرزا حسن شیرازی نیز به نمادهایی از فقه در خدمت ملت تبدیل شدند.
در نهایت؛ لغو امتیاز تنباکو به‌واسطه‌ی فتوای آیت‌الله میرزا حسن شیرازی نه‌تنها یک پیروزی بزرگ برای ملت ایران بود، بلکه یکی از اولین نمونه‌های موفق مقاومت مدنی در برابر استعمار در جهان اسلام به شمار می‌رود. این رویداد، پیوند ناگسستنی دین و سیاست را در ایران معاصر به نمایش گذاشت و میرزا شیرازی را در تاریخ ایران به‌عنوان یک رهبر دینی و ملی جاودانه ساخت.
انتهای خبر/
